Trauma is geen herinnering: inzichten van Dr. Bessel van der Kolk
Over heling, lichaam en verbinding
Inleiding
In een indringend interview deelt Dr. Bessel van der Kolk, een van de meest invloedrijke psychiaters van deze tijd, zijn inzichten over trauma en de langdurige effecten ervan op lichaam, brein en geest. Zijn werk, onder andere verwoord in de bestseller The Body Keeps the Score (in het Nederlands verschenen als Traumasporen), heeft wereldwijd de manier veranderd waarop we psychische klachten begrijpen en naar trauma kijken. In plaats van trauma te zien als een mentaal probleem, benadrukt hij dat het vooral een lichamelijke en relationele wond is – een verstoring in hoe we onszelf en anderen ervaren.
Het interview – met de populistische titel “The Body Trauma Expert: This Eye Movement Trick Can Fix Your Trauma! The Body Keeps The Score!” – duurt twee uur. Het was de moeite waard om te kijken, en ik heb er dit samenvattend artikel over geschreven – nou ja, het is toch nog wel behoorlijk lang geworden – en onderaan een link naar het interview toegevoegd.
Trauma is geen herinnering, maar een herleving
Een van de meest opvallende stellingen van Van der Kolk is dat trauma zich niet enkel afspeelt in het hoofd, maar zich letterlijk vastzet in het lichaam. Het gaat niet om een nare herinnering, maar om een ervaring die telkens opnieuw wordt doorleefd alsof die in het hier-en-nu gebeurt. Dat is ook zichtbaar in hersenscans: bij mensen die een traumatische ervaring herbeleven, blijkt het rationele deel van de hersenen uit te schakelen, terwijl de emotionele netwerken overactief worden. De tijdsbeleving vervaagt. Wat feitelijk in het verleden ligt, voelt aan als iets wat nu plaatsvindt.
Dit verklaart ook waarom praten over trauma lang niet altijd helpt. “Trauma is een woordloze angst”, zegt Van der Kolk. “Je kunt mensen niet met redenatie uit hun pijn praten, omdat hun brein in dat moment niet rationeel functioneert.” En dat maakt traditionele behandelvormen zoals cognitieve gedragstherapie vaak ontoereikend. Ze richten zich op het ‘corrigeren’ van denkpatronen, terwijl trauma juist de neurologische structuren die diep onder het denken liggen, ontregelt.
De impact van vroege jeugd
In zijn praktijk ziet Van der Kolk keer op keer hoe verwoestend jeugdtrauma kan zijn – en hoe vaak het voorkomt. Ongeveer 90% van zijn patiënten worstelt met de gevolgen van een moeilijke jeugd. Maar trauma hoeft niet altijd zichtbaar of gewelddadig te zijn geweest. De echte littekens komen vaak voort uit verwaarlozing, kleinering of het gevoel niet gewenst te zijn. Kinderen die voortdurend het idee krijgen dat ze niet meetellen, ontwikkelen een fundamenteel gevoel van onveiligheid. “Je wordt hoe je gezien wordt”, stelt hij. “Als niemand je ziet, besta je eigenlijk niet.”
Het zijn juist deze zogenaamde ‘kleine-t trauma’s’ – negatieve opmerkingen, subtiele afwijzingen, emotionele afwezigheid – die zich diep in de identiteit nestelen. Kinderen trekken vaak de conclusie dat er iets mis is met henzelf, omdat hun omgeving hen dat impliciet of expliciet heeft geleerd. Dat beeld nemen ze mee de volwassenheid in. Dus zo klein zijn die ‘kleine-t trauma’s’ niet …
Het lichaam als toegangspoort tot heling
Omdat trauma het lichaam zo fundamenteel raakt, pleit Van der Kolk al decennialang voor lichaamsgerichte therapieën. Qigong, dans, massage, theater – het zijn volgens hem geen alternatieve fratsen, maar juist directe ingangen om het lichaam opnieuw te leren voelen als een veilige plek. Veel mensen met trauma hebben hun lichaam (onbewust) verlaten, omdat voelen te pijnlijk was. Herstel begint met opnieuw aanwezig durven zijn in je eigen lijf.
EMDR
Ook EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) blijkt bijzonder effectief. Door het herbeleven van een trauma te combineren met heen en weer gaande oogbewegingen, wordt het brein in staat gesteld om de ervaring als ‘verleden’ te herkennen, in plaats van ‘heden’. Van der Kolk noemt EMDR zijn “gateway drug” in de wereld van effectieve behandelingen – een eerste stap die hem leerde dat je trauma wél kunt transformeren, als je maar op de juiste laag werkt. In het interview geeft hij een korte demo met de gastheer.
Wat gebeurt er in het brein tijdens EMDR?
Tijdens een EMDR-sessie haalt iemand een traumatische herinnering bewust naar boven, inclusief de beelden, gevoelens, geluiden en lichamelijke sensaties die daarbij horen. Tegelijkertijd volgen de ogen een ritmisch bewegend object – vaak de vingers van de therapeut of een lamp – van links naar rechts. Deze bilaterale stimulatie (= tweezijdig) activeert hersenbanen die normaal niet tegelijk actief zijn.
Van der Kolk legt uit dat deze oogbewegingen waarschijnlijk bepaalde netwerken tussen de temporopariëtale junctie (het gebied waar je je ‘zelf’ lokaliseert in tijd en ruimte) en de insula (het centrum van lichamelijke gewaarwording) activeren. Hierdoor wordt het brein in staat gesteld om de herinnering niet langer als een ‘heden’ te ervaren, maar te classificeren als iets wat in het verleden is gebeurd.
In zijn eigen woorden:
“Your brain is able to say: oh, this is what happened to me,
but that happened in the past.”
Dat is essentieel: trauma is niet een herinnering, maar een her(be)leving. Het brein maakt op het moment van traumatische activatie geen onderscheid tussen toen en nu. EMDR lijkt dit onderscheid te helpen herstellen door het brein letterlijk in beweging te brengen – over de middenlijn heen, van linker- naar rechterhersenhelft.
Van der Kolks eigen onderzoek bevestigde de effectiviteit: bij 78% van de onderzochte volwassenen met enkelvoudig trauma (zoals een aanranding of auto-ongeluk) leidde EMDR tot volledige symptoomverlichting. Complexe jeugdtrauma’s zijn hardnekkiger, maar ook daar kan EMDR een krachtig instrument zijn, mits ingebed in een bredere, veilige behandelrelatie.
Het lichaam weet de weg naar herstel
Dat lichaam en beweging centraal staan in traumaheling, werd voor Van der Kolk nog duidelijker tijdens een bezoek aan China in de jaren 90. In die periode kwam het land net uit de culturele revolutie, een tijd van onderdrukking, geweld en collectief zwijgen. In gesprekken met inwoners viel hem op hoe weinig mensen openlijk spraken over wat er gebeurd was – over het Tiananmen-protest bijvoorbeeld, werd eenvoudigweg gezegd: “Dat is nooit gebeurd.”
En toch zag hij iets anders in de openbare parken: honderden mensen die ’s ochtends samen Tai Chi en qigong beoefenden. Langzame, vloeiende bewegingen. Lichaam en ademhaling in een ritme. Geen woorden. Geen verklaringen. Maar wél iets wat diep inwerkt op het zenuwstelsel.
Voor Van der Kolk was dit een openbaring. “Dit is hoe ze het overleven”, dacht hij. Waar in het Westen alles draait om praten, analyseren en pillen slikken, ontdekte hij daar een andere ingang tot herstel: regulatie via ritme, beweging en synchronisatie. Niet met het hoofd, maar met het lichaam. Niet alleen, maar samen.