Waarom de polyvagaaltheorie juist nu belangrijk is
De theorie mag gevolgen in de maatschappij gaan krijgen
Inleiding
Als je wel eens op RelaxMore.net hebt rondgekeken en -geklikt of al een tijdje abonnee bent van m’n wekelijkse artikel, heb je waarschijnlijk al begrepen dat ik enthousiast ben over de polyvagaaltheorie. In het artikel hieronder leg ik uit waarom dat zo is en wat voor mij een van de redenen is geweest om een tweedaagse training voor professionals te ontwikkelen.
Daarnaast maak ik een koppeling met een aantal actuele ontwikkelingen in de maatschappij en beschrijf ik hoe de polyvagaaltheorie ons kan helpen een oplossingsrichting te vinden. Want wat heb je aan een theorie als hij niet in de praktijk zichtbaar of bruikbaar is?
Maar ik begin met een kleine opfrisser:
Wat is ook alweer de polyvagaaltheorie?
De polyvagaaltheorie gaat over de communicatie tussen hersenen en lichaam, hij geeft ons een nieuwe kijk op de werking van ons autonome zenuwstelsel. Hierdoor wordt veel van ons gedrag verklaard. Hiertoe heeft Prof. Stephen Porges, de grondlegger van theorie, drie fundamenten geformuleerd:
Een evolutionair bepaalde volgorde waarin ons autonome zenuwstelsel het omgaan met uitdagingen regelt. Stress, maar ook dagelijkse activiteiten zoals werk, sport, spel, meditatie en intimiteit zijn uitdagingen, tot en met levensbedreigende stress aan toe. Er zijn drie autonome toestanden (zie hieronder), waarbij steeds een ander deel van het autonome zenuwstelsel “in the lead” is, zodat een passende activering of respons op de uitdaging mogelijk wordt.
Het is niet zo dat een autonome toestand als een schakelaar aan of uit is. Het beeld van een mengpaneel is passender, waarbij “het volume” van drie schuifjes continu aangepast wordt1.
Foto: Drew Patrick Miller on Unsplash. Het concept neuroceptie. Dit is het 24 uur per dag op onbewust niveau werkende netwerk in ons brein dat bepaalt hoe veilig of bedreigd we ons uiteindelijk voelen. Het bepaalt daarmee welke autonome toestand “ingeschakeld” wordt. Neuroceptie is de hand die het mengpaneel van hierboven bedient, zodat we een zo goed mogelijke respons kunnen hebben op de situatie of uitdaging waar we ons in bevinden.
Tenslotte is daar co-regulatie, het derde cruciale onderdeel van de polyvagaaltheorie. Ons zenuwstelsel functioneert niet alleen als een individueel systeem, maar reageert ook sterk op sociale signalen. Door verbondenheid met anderen voelen we ons veiliger, kalmeren we sneller en kunnen we beter omgaan met stress. Dit laat zien hoe belangrijk gezonde relaties en een veilige sociale omgeving zijn voor ons welbevinden. Anderen beïnvloeden ons, en onze autonome toestand beïnvloedt anderen. Zo stemmen verschillende mengpanelen zich op elkaar af.
Drie autonome toestanden
De drie autonome toestanden die ik hierboven noem en die nog enkele malen hieronder terug zullen komen, zijn (in volgorde van actief worden bij groter wordende uitdagingen):
Het sociale verbindingssysteem, ook wel de ventrale vagus genoemd. Dit systeem helpt ons om in contact te zijn met anderen en via sociale verbinding problemen op te lossen.
Het mobilisatiesysteem, ook wel sympaticus genoemd. Dit systeem geeft ons de energie om in actie te komen. Als we veilig zijn, hebben we het over sport en spel, bij dreiging over vecht- of vluchtgedrag.
Het immobilisatiesysteem, ook wel dorsale vagus genoemd. Dit systeem zorgt bij veiligheid voor rust en ontspanning, voor slowing down en rest and digest. Bij onveiligheid zorgt dit systeem voor afsluiting en de ultieme bescherming van verstarren of verslappen, dus shutting down.
Als we de mengpaneel-metafoor erbij halen, en stellen dat de drie systemen geen “aan/uit” schakelaars zijn, begrijp je dat er mengvormen zijn. Die staan voor een deel hierboven tussen de regels, het gaat voor nu wat ver om dat uit te werken. In dit artikel kun je daar meer over lezen.
Recente verfijningen
De polyvagaaltheorie legt uit dat ons autonome zenuwstelsel, naast dat het heel veel lichaamsprocessen reguleert, een belangrijke invloed heeft op ons gevoel van welbevinden2. Via grotendeels onbewust verlopende processen voelen we ons meer of minder comfortabel en passen we onze stofwisseling én ons gedrag aan. In de interactie met anderen vindt er onderlinge afstemming plaats die kan leiden tot meer of minder welbevinden, oftewel tot co-regulatie of tot dis-regulatie.
Aanvankelijk werd er vooral over de polyvagaaltheorie geschreven in relatie tot stress en trauma, en leek het met name om de verdedigingsmechanismen vechten, vluchten en verstarren te gaan, waarbij de ene autonome toestand “aan” ging en een andere “uit”.
In de recentste publicaties schrijven Stephen Porges en (vooral) Deb Dana – een therapeut die geweldig werk heeft gedaan in het vertalen van de polyvagaaltheorie naar de (therapeutische) praktijk – steeds vaker dat het gaat over dreiging én over veiligheid, over ons gevoel van welbevinden en de relatie met onze gezondheid. Daarbij weten we inmiddels dat de mengpaneel-metafoor een betere is dan die van de schakelaars.
Belang van de polyvagaaltheorie
Door de manier waarop tegenwoordig over de polyvagaaltheorie geschreven wordt, krijgen we een steeds beter beeld van de gevolgen die de theorie zou kunnen krijgen in het dagelijks leven. Immers, als je bovenstaande leest, dan kan het toch haast niet anders dan dat er een vraag bij je opkomt, namelijk deze:
“Als we weten dat mensen die zich veilig voelen, gezonder en gelukkiger zijn, wat kunnen we dan doen om mensen zich veilig te laten voelen?”
Deze vraag stelt Porges gelukkig meerdere malen in zijn recente boeken. En er zijn (delen van) antwoorden.
Veilig?
Laten we het eerst maar eens hebben over het begrip veiligheid. Hierover zou ik waarschijnlijk al een boek kunnen schrijven, maar in het kader van dit artikel zou ik voor ‘veiligheid’ de omschrijving van de arts en verslavings- en trauma-expert Gabor Maté willen gebruiken: “Veiligheid is niet de afwezigheid van gevaar, maar de aanwezigheid van verbinding.”