De kracht van een goed verhaal

Een mooie oefening voor een aandachtig luisterend oor en zenuwstelsel

Foto: Arthur Poulin on Unsplash

Inleiding

Met de uitvinding van de drukpers in het midden van de 15e eeuw door Johannes Gutenberg begon een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van de menselijke communicatie. Voor die tijd was de orale traditie – het mondeling doorgeven van verhalen, mythen, geschiedenis en kennis – een essentiële pijler van cultuur en de samenleving.

Wat gebeurde er met deze traditie toen het drukken van teksten gemeengoed werd? In dit artikel verken ik de overgang van de orale naar de schriftelijke traditie, de gevolgen daarvan voor gemeenschappen en een aantal menselijke vaardigheden.

Een oude traditie

Overal ter wereld werden vroeger verhalen, sagen en legenden verteld. De orale traditie speelde duizenden jaren een centrale rol in menselijke samenlevingen. Verhalen over belangrijke gebeurtenissen, helden, oorlogen en goden. Verhalenvertellers, barden en troubadours trokken rond en waren de hoeders van deze tradities. Vaak pasten ze hun verhalen aan aan hun publiek, wat iedere vertelling uniek maakte.

Vóór de boekdrukkunst was het vertellen van verhalen zelfs de belangrijkste manier¹ waarop de geschiedenis overgedragen kon worden aan nieuwe generaties. Met de komst van de drukpers veranderde dit proces snel. Plotseling konden verhalen en informatie worden vastgelegd, vermenigvuldigd en verspreid over grotere afstanden².

De invloed van de drukpers

Je zou kunnen zeggen dat na de uitvinding van de drukpers kennis snel gedemocratiseerd is. Boeken werden betaalbaarder en bereikten een groter publiek. Hierdoor werd schriftelijke communicatie op een gegeven moment belangrijker dan de mondelinge of orale overlevering. Dit had een aantal gevolgen die de moeite waard zijn om nader te beschrijven.

Verlies van flexibiliteit en interactie

Mondelinge verhalen konden worden aangepast aan specifieke situaties, regio’s of gemeenschappen. Dat is in het verleden vaak gebeurd. Verhalen en legenden hebben zich aangepast aan de omgeving en de mensen waar zij verteld werden. Je vindt dan ook verhalen met “dezelfde moraal van het verhaal” terug in verschillende culturen.
Met de komst van boeken werd de inhoud van verhalen vastgelegd. Dit kun je zien als een voordeel, maar met het consistent worden van verhalen ging ook de dynamiek en interactie van mondelinge vertellingen verloren.

Er ontstond een ‘geletterde elite’

Het vermogen om te lezen en schrijven bracht ook onderscheid. Kennis is macht, en de kennis vind je vooral in geschreven teksten. Wie niet kan lezen of geen toegang heeft tot boeken of tijdschriften, moet zich behelpen met mondelinge informatieoverdracht, die, zoals we zullen zien, in de loop van de tijd minder betrouwbaar is geworden.

Gevolgen voor luisteren en herinneren

Met de verschuiving van de orale naar de schriftelijke traditie veranderden ook de vermogens tot luisteren en het inprenten van verhalen, beide nodig zodat verhalen doorverteld kunnen worden. In orale culturen was het vermogen om verhalen en informatie accuraat te onthouden en door te geven cruciaal. Luisteren was een actieve en diepgaande vaardigheid, essentieel voor het opslaan en doorgeven van kennis.

De overgang naar boeken en schriftelijke teksten had dus ook gevolgen voor de vermogens van ons brein:

- Afname van inprentingsvermogen en geheugen

Omdat informatie vastgelegd kon worden in boeken, werd het minder noodzakelijk om lange verhalen of complexe details uit het hoofd te kennen³. Een verminderd gebruik van het geheugen leidt tot een verminderde capaciteit tot onthouden. “Use it or loose it” …

- Afname in luistervaardigheid

De actieve luistercultuur van orale tradities maakte plaats voor een meer passieve consumptie van geschreven teksten. Mensen leerden weliswaar nauwkeuriger lezen, maar het vermogen om subtiele nuances en emoties in gesproken woorden volledig op te pikken, verminderde.

Daarbij is luisteren naar een verhaal iets wat je ook samen kunt doen; een boek lezen doe je zelf.

- Verkorting van de aandachtsspanne

Onderzoek wijst uit dat de gemiddelde aandachtsspanne van mensen de afgelopen decennia is afgenomen, mede door de invloed van digitale media. Dit heeft invloed op ons vermogen om langer en actief naar anderen te luisteren. Studies suggereren dat mensen vaker multitasken, minder lang geconcentreerd blijven en sneller geneigd zijn om gesprekken te beëindigen. We hebben met z’n allen minder geduld en meer haast.

Lagere tolerantie voor stilte

Stiltes, die belangrijk zijn voor reflectie en diepgang in gesprekken, worden steeds vaker als ongemakkelijk ervaren en worden opgevuld, vaak met inhoudsloze woorden of klanken als ‘eh’ of gefriemel en gepeuter met vingers. Dit leidt tot een meer gehaaste en oppervlakkiger manier van communiceren.

Samenvattend

Met het verzamelen en opschrijven van de verhalen begon de orale traditie langzamerhand minder belangrijk te worden. De laatste eeuw is het snel gegaan. Veel meer mensen kunnen lezen en de nieuwe media (vanaf de komst van tv) hebben ervoor gezorgd dat de kunst van het verhalen vertellen in hoog tempo overbodig lijkt te worden.

Een bijeffect van dit alles is dat we steeds slechter zijn gaan luisteren. Daar waar een goed verhaal het luisterend oor kan oefenen in horen en het geheugen getraind wordt in het onthouden van de verhalen, leidt tegenwoordig de communicatie via beeldschermen steeds vaker tot een vegetatief op de bank hangen. Luisteren we nog wel echt?

Ik kan me goed voorstellen dat het slechter luisteren en het ontbreken van de specifieke geheugentraining die het luisteren naar- en reproduceren van verhalen met zich meebrengt, de hoeveelheid misverstanden en miscommunicaties waar we tegenwoordig last van hebben, groter heeft gemaakt.

De kwaliteit van contact

Steeds slechter luisteren naar (de verhalen van) anderen heeft volgens mij nog meer gevolgen. Ik doel op de kwaliteit van contact met andere mensen. We zien overal de uitingen van de beeldschermcultuur. Het lijkt wel of we sneller “appen”, chatten of mailen dan dat we rechtstreeks menselijk contact zoeken. Ik merk zelf ook wel eens dat ik met iemand aan het appen ben en er na een tijdje achter kom dat ik veel sneller klaar geweest zou zijn, als ik even gebeld had. Of nog “erger”: dat ik even langsgelopen zou zijn.

Dan hebben we nog het aspect tijd. Een verhaal vertellen kost tijd, luisteren ook. Tijd die je met elkaar doorbrengt, en ook tijd waarin de genoemde breinfuncties als verbeelding en geheugen worden aangesproken.

Daarnaast luisteren we niet alleen met onze oren. De uitdrukking “luisteren naar je lichaam” kennen we wel, maar in het kader van dit artikel zou ik deze willen vervangen door “luisteren met je lichaam”. Door in contact te zijn met andere mensen zijn we – vooral – non-verbaal in contact met andere ‘lichamen’. We oefenen zo onbewust ons vermogen om lichaamstaal te verstaan. In polyvagale termen hebben we het dan over het vermogen tot co-reguleren.

Dit wordt voor mij keer op keer bevestigd tijdens de lessen en trainingen die ik geef. Hierin besteden we immers veel aandacht aan het verkennen en opnieuw leren kennen van-, en dus het luisteren naar het eigen lichaam. Dit brengt ons weer in contact met iets essentieels dat we kwijt waren: een gevoel van in verbinding staan met jezelf, een gevoel van in je lijf wonen en een weten dat je daar woont, en tenslotte het vermogen om woorden te vinden voor wat je ervaart.

Opnieuw leren luisteren

Het oefenen van mindfulness mag je wat mij betreft zien als een tegenbeweging. Mindfulness benadrukt immers het belang van aandachtig luisteren, naar alles wat er in het huidige moment gebeurt: gedachten, gevoelens, lichamelijke sensaties, en naar alles – nou ja, heel veel – van de prikkels die van buiten naar binnen komen. Mindfulnessoefeningen trainen ons vermogen om echt aanwezig te zijn bij onszelf én bij anderen.

Gelukkig is er daarnaast een revival gaande van de verhalenvertelkunst, die heel toepasselijk “storytelling” genoemd wordt.

Mindfulness en storytelling zijn prachtige oefenvormen in het trainen en versterken van luister- en vertelvaardigheden in deze moderne tijd (eigenlijk is vertaalvaardigheden ook wel een passend woord, vind je niet? 😉). Je wordt bewuster van wat wordt gezegd, hoe het wordt gezegd en welke reactie het gezegde in jou oproept. Dit bevordert diep luisteren – de mooie(re) Engelse term is “deep listening” – zonder afleiding van interne of externe prikkels.

Luisterboeken als alternatief?

Luisterboeken zijn populair en zijn best een goede aanvulling op- of alternatief voor leesboeken. Ik ken een aantal mensen met een brein dat het lezen van een boek niet aankan, bijvoorbeeld als gevolg van een hoofdletsel, een ernstige burn-out of door long-covid, maar voor wie het luisteren naar een voorgelezen boek wel kan. Prima natuurlijk!⁴

Je zou kunnen denken dat luisterboeken (en podcasts) nieuwe vormen zijn van de verhalenvertelkunst. Dat is maar zeer ten dele waar, want wat ontbreekt is de mogelijkheid tot interactie en het ‘werken’ met lichaamstaal, en daar zitten wat mij betreft nu net de essentiële aspecten van de verhalenvertellerij.

Tot slot

We leven in de tijd waarin we leven. Een Engels spreekwoord luidt “you win some, you lose some”. De vooruitgang heeft ook wat gekost. Daar doe je niet veel meer aan. Het bewustzijn van het belang van echt menselijk contact is belangrijk. Hiermee bedoel ik niet alleen een stem waarnaar je luistert, maar ook een stem die reageert op hoe jij luistert, een stem die uit een levend lichaam komt, dat via mimiek, houding en beweging lichaamstaal communiceert. Vanuit onder andere de polyvagaaltheorie, waarvan de psychologie en de biologie belangrijke pijlers zijn, begrijpen we steeds beter hoe belangrijk dit is voor ons mens-zijn.

Mindfulness trainen is echt zinvol en leert je weer luisteren en communiceren met je hele lichaam. Dat kan bij Relax More onder andere via de Veerkrachttraining. Ook Tai Chi en Qigong zijn twee prima oefenvormen om meer belichaamd communiceren te trainen.

En dan kun je natuurlijk óók gewoon genieten van een lees- of luisterboek! Vooral in de leesvariant mag ik me graag verdiepen, zoals je hieronder kunt zien 😉.

Een deel van mijn boekenkast … ;-)

1. In de tijd voor de drukpers kon bijna niemand lezen, dus ondanks dat er schrift was en boeken – die met de hand overgeschreven werden – was de mondelinge overdracht de belangrijkste manier om verhalen te delen.

2. Ook lange tijd na introductie van het boekdrukken bleef het verhalen vertellen nog belangrijk, vooral voor degenen die niet konden lezen of zich geen boeken konden veroorloven, maar de grote verandering was ingang gezet.

3. Het is een interessante vraag of “uit het hoofd kennen” hier de beste formulering is. Ik kan me voorstellen dat de kunst van het echte verhalen vertellen er een is waar het verhaal niet alleen in het hoofd zit, maar in het hele lijf. Kijk naar de echte verhalenvertellers die er nog zijn: zij vertellen een verhaal ook met hun hele lichaam: een prosodische stem (= harmonieus en gevarieerd van volume, toon en tempo), mimiek, houding, bewegingen, interactie met toehoorders.

4. Tegelijk hoorde ik ook over mensen die een luisterboek in de auto opzetten, of die hun dagelijkse wandeling doen met een luisterboek op de koptelefoon. Tja, ik vraag me af waarom je twee dingen tegelijk wilt doen. Auto rijden en wandelen zijn onze aandacht al voldoende waard toch? Het voelt voor mij een beetje als een doorgeschoten efficiency gedachte: geen moment verspillen om iets nuttigs te doen. Of zou het toch zijn om te vermijden dat het al te stil wordt?

Voor (een groot aantal) podcasts geldt wat mij betreft iets soortgelijks. Maar ten aanzien van makers van podcasts wil ik er zelfs nog wel een schepje bovenop doen. Ik neem daarbij het risico dat je mij als een zuurpruim beschouwt op de koop toe, maar ik heb het idee dat minstens een aantal mensen die een podcast publiceren eigenlijk te lui zijn om een fatsoenlijk artikel te schrijven.
En ja: er zijn ook een aantal knap gemaakte podcasts, die de moeite van het luisteren waard zijn.